Luật Di sản văn hóa (sửa đổi) năm 2024, được Quốc hội chính thức thông qua vào ngày 18 tháng 6 năm 2024 và sẽ có hiệu lực từ ngày 1 tháng 1 năm 2025, là một cột mốc quan trọng trong hành trình hoàn thiện hệ thống pháp luật về bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hóa của Việt Nam. Những điều chỉnh, bổ sung trong đạo luật lần này không chỉ bắt kịp với yêu cầu của thời đại mới mà còn thể hiện quyết tâm của Nhà nước trong việc giữ gìn kho tàng văn hóa dân tộc trước bối cảnh hội nhập quốc tế và tác động mạnh mẽ của quá trình hiện đại hóa.
Một trong những điểm đáng chú ý của Luật Di sản văn hóa 2024 là việc mở rộng đối tượng được quyền đăng ký di vật, cổ vật và bảo vật quốc gia. Theo quy định tại Điều 43 của luật, Nhà nước khuyến khích các tổ chức và cá nhân đăng ký di vật, cổ vật thuộc sở hữu chung hoặc riêng với cơ quan chuyên môn về văn hóa cấp tỉnh nơi cư trú hoặc nơi đăng ký hoạt động của tổ chức. Cách tiếp cận này không chỉ giúp tăng cường công tác quản lý mà còn góp phần nâng cao ý thức trách nhiệm của cộng đồng trong việc bảo vệ di sản.
Luật cũng bổ sung quy định rõ ràng về thẩm quyền giám định cổ vật – một bước bắt buộc trong quá trình đăng ký. Cụ thể, theo Điều 41, các cơ quan có thẩm quyền giám định bao gồm cơ quan chuyên môn về văn hóa cấp tỉnh, các bảo tàng công lập nếu đáp ứng đủ điều kiện giám định, và các cơ sở kinh doanh giám định cổ vật được cấp phép theo quy định của pháp luật. Việc quy định rõ ràng này giúp tránh tình trạng lạm quyền hoặc giám định thiếu căn cứ chuyên môn, đồng thời đảm bảo tính minh bạch trong công tác đăng ký và phân loại cổ vật.
Điểm tiến bộ đáng ghi nhận khác là Luật yêu cầu các địa phương xây dựng cơ sở dữ liệu số về di sản văn hóa. Điều này mở đường cho việc số hóa, bảo quản lâu dài và tra cứu hiệu quả các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể trên cả nước. Việc ứng dụng công nghệ thông tin trong quản lý di sản không chỉ là xu hướng tất yếu mà còn giúp nâng cao hiệu quả phục vụ nghiên cứu, giáo dục, truyền thông và du lịch.
Bên cạnh đó, Luật Di sản văn hóa 2024 đưa ra cơ chế tài chính linh hoạt, khuyến khích xã hội hóa hoạt động bảo tồn. Doanh nghiệp, tổ chức và cá nhân có thể tham gia tài trợ, đầu tư hoặc hợp tác trong các dự án bảo tồn và phát huy giá trị di sản, thông qua hình thức đặt hàng, hợp đồng hoặc liên kết đầu tư. Đây là bước đi mang tính chiến lược trong bối cảnh nguồn lực ngân sách nhà nước còn hạn chế, đồng thời tạo động lực cho các sáng kiến bảo tồn sáng tạo và bền vững.
Không chỉ dừng lại ở việc tạo điều kiện, luật còn tăng cường chế tài xử lý đối với các hành vi xâm hại di sản. Các hành vi như cố tình làm hư hỏng, phá hoại, làm giả cổ vật; tự ý di chuyển, buôn bán, hoặc xuất khẩu cổ vật trái phép; khai quật khảo cổ trái phép hay xây dựng làm ảnh hưởng đến di tích đều sẽ bị xử lý nghiêm khắc, có thể bao gồm cả xử phạt hành chính và truy cứu trách nhiệm hình sự tùy theo mức độ vi phạm.
Sự ra đời của Luật Di sản văn hóa 2024 có ý nghĩa quan trọng trong giai đoạn hội nhập và toàn cầu hóa hiện nay. Không chỉ là công cụ pháp lý điều chỉnh hành vi, luật còn đóng vai trò là nền tảng để nâng cao nhận thức xã hội về vai trò của di sản trong đời sống tinh thần và phát triển bền vững. Qua đó, Việt Nam không chỉ bảo tồn được bản sắc văn hóa mà còn có cơ hội phát triển du lịch văn hóa, kinh tế sáng tạo, góp phần nâng cao vị thế quốc gia trên trường quốc tế.
Luật Di sản văn hóa 2024 là minh chứng rõ ràng cho cam kết của Nhà nước trong việc gìn giữ ký ức dân tộc. Mỗi cổ vật, di tích, làn điệu dân ca hay phong tục truyền thống đều là di sản tinh thần vô giá, cần được bảo vệ không chỉ bằng tấm lòng yêu nước mà còn bằng hành lang pháp lý nghiêm túc, hiệu quả và mang tính kế thừa, phát triển. Trong giai đoạn mới, việc thực thi Luật Di sản văn hóa cần sự đồng hành của toàn xã hội – từ cơ quan quản lý đến từng người dân – nhằm đưa di sản trở thành nguồn lực sống động cho hiện tại và tương lai.
Viện hỗ trợ pháp luật và kinh tế
